الهی خراسانی پایگاه اطلاع رسانی آثار و اندیشه های استاد شیخ علی اکبر الهی خراسانی
معرفی كتاب سفینة البحار و مدینة الحِكم و الآثار
علی مختاری
مجله کتاب ماه دین فروردین ۱۳۷۸
سفینة البحار همان گونه كه نامش گویاست، كشتی كتاب بحار علامه مجلسی قدس سره است، به قول شاگرد مرحوم مجلسی امیرمحمد صالح حسینی «علامه (ره) احادیث فراوان پراكندهای كه در غیر كتب اربعه بوده است را در مجلدات بحار فراهم كرده است، كمتر عالمی است كه بتواند برخی از مجلدات بحار را تهیه كند كتابی كه در شیعه بی سابقه و از نظر دقت و ضبط، سودمندی و كارآیی، استیعاب و فراگیری ادله و آراء و گستردگی حجم روایات بی نظیر است».
مرحوم علامه طباطبایی قدس سره بسیار از بحار الانوار ستایش می كرد و آن را بهترین فرهنگ شیعی میدانست كه اخبار را جمع آوری كرده است و از نظم دقیق، تفصیل و تبویب مرتب و حساب شده، استفاده از تمام قرآن كریم در جاهای مناسب، تفسیر خلاصه و مناسب آیات، شرح و بیان مشكلات اخبار اظهار شگفتی می كرد و معتقد بود آن مرحوم دارای مقام علمی بسیار بزرگ، و شناخت گسترده و تلاشی فراوان است كه خبرویت آن مجتهد عظیم الشأن از لابلای نقد و نظرهایی كه در بررسی احادیث مرآةالعقول مطرح كرده هویداست، به راستی او از احیاگران آثار و روایات ائمه اطهار علیهم السلام به شمار می آید.
حضرت امام خمینی قدس سره می فرماید: بحارالأنوار عالم و محدث بزرگ علامه مجلسی (ره) فراگیر حدود چهارصد كتاب و رساله است و به تنهایی یك كتابخانه كوچك را تشكیل می دهد، چون مصنف این كتاب می دید بسیاری از رساله ها و كتابهای كوچك حدیثی به جهت قدمت و كوچكی در معرض نابودی قرار گرفته اند شروع به گردآوری آنها در یك مجموعه كرد، هر چند به صحت تمام آنها ملتزم نبود.
استاد علامه حسن زاده میفرماید: مجلسی دوم صاحب دو كتاب بحار و مرآةالعقول در شمار بزرگانی هستند كه حاصل قلم آنان چیزی شبیه معجزه و كرامت است.1
بدیهی است بحار الانوار با حجم گسترده (110 مجلد) نیازمند فهرستی گویا و مناسب بوده و اولین دانشمندی كه بهترین راهنمای استفاده از آن را فراهم كرد، خاتم المحدثین حاج شیخ عباس قمی (1294-1359 ه . ق) است.
حاج شیخ عباس مرد تقوا و فضیلت یكی از پركارترین و موفقترین عالمان شیعی است كه موانع و حوادث تلخ روزگارش نظیر خفقان سیاه ستمشاهی او را از خدمت به مكتب اسلام باز نداشت. وی با مسافرتهای علمی و زیارتی مكرر به نجف اشرف و عتبات عالیات، مكه، مشهد و قم در سفر و حضر از تحصیل، تدریس، تبلیغ و تصنیف باز نماند و آغوش محدثانی چون حاج میرزا حسن نوری نورالله مرقده و عالمانی چون شیخ الشریعه اصفهانی و سید حسن صدر كاظمی قدس سرهما و همنشینی دوستانی چون آقابزرگ تهرانی روح تتبع گسترده و خدمت به آثار اهل بیت و بزرگان تشیع را در جانش دمید.
استاد آیة الله حسن زاده می فرمودند: «آن مرحوم هر چه نوشته است سودمند و به جاست». تلاش علمی و تألیف، وی را از موعظه و ارشاد وانداشت بلكه ویژگیهای آن پارسای باپروا او را سرآمد وعاظ دوران خویش كرد. به گونه ای كه مرحوم استاد شهید مرتضی مطهری، اظهار تأسف میكردند كه در عصر ما موعظه كم شده و سابقاً كسانی نظیر حاج شیخ عباس قمی كه به نصیحت و موعظه مردم می پرداختند و هرگاه كسی در یك مجلس ایشان حاضر می شد تا یك هفته حتی به فكر گناه هم نمی افتاد». جهت آگاهی از وارستگی ایشان به كتاب شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت، نوشته حضرت استاد علی دوانی و مقدمه سفینة البحار، چاپ آستان قدس رضوی رجوع شود.
آیةالله سید محسن امین ره در معرفی محدث قمی می نویسد: «عالمٌ فاضلٌ محدثٌ واعظٌ عابدٌ زاهد»2، «الثقة العدل الورع الزاهد العابد».3
علامه امینی این چنین آن مرحوم را یاد كرده: «هو من نوابغ الحدیث و التألیف فیالقرن الحاضر، و أیادیه المشكورة علی الأمة لا تخفی.4
سفینة البحار
اقیانوس كبیر بحار الانوار مرحوم علامه مجلسی دریای عظیم و مواجی است كه دستیابی به در و گوهرهایش نیازمند وسیله و سفینهای بود. و سفینةالبحار با نامی زیبا و گویا، هم گزیده و گلچینی است از بحار و در هر باب و فصلی، مشتی نمونه خروار را به دست می دهد و هم آدرس و ارجاع به مطالب موردنظر در سراسر آن كتاب است.
ویژگیهای كتاب حاضر
1- موضوعات كتاب بحار به ترتیب حروف الفبا و براساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است، به نحوی كه خواننده به آسانی میتواند به بیش از هزار و هفتصد موضوع دست یابد كه طبعاً هر كدام شامل مدخلهای گوناگون و متعددی خواهد بود.
2- این اثر گزیدهای بسیار دقیق و حساب شده از سراسر یك دائرة المعارف بزرگ به نام بحار است، كه مایه صرفهجویی فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است. مؤلف كه خود استادی زبردست است كه با ذوق سرشار روایی و رجالی و حسن سلیقه، بهترینها را برگزیده و هر آنچه را آورده یك خصوصیت و ویژگیهایی داشته است. مثلاً اگر به ماده «علم» بنگرید از باب اول كتاب العلم بحار تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به احادیث كه رسیده است از 122 روایت تنها دو تا را انتخاب كرده و تا باب ششم هیچ نقل نكرده و از باب ششم تنها یك آیه و باز باب هفتم را رها كرده و از باب هشتم از بین سیزده آیه یك آیه و از بین 92 روایت تنها به یكی بسنده كرده است. معیارش در گزینش، تناسب بیشتر با عنوان باب، اتقان روایت، كوتاه و پرمحتوا بودن و… است.
3- یكی از امتیازات مهم سفینه آن است كه مؤلف در موضوع موردنظر به همان باب اكتفا نكرده بلكه از هر جای كتاب نكتهای در آن موضوع یا متناسب و مرتبط با آن یافته، همه را برگزیده و یك جا ارجاع داده است مثلاً درباره حارث همدانی از هفت موضع كتاب بحار نكته آورده است.
4- در ایراد عناوین بحث، عنوان و تیتری را مطرح نموده كه از سایر عناوین، معروفتر و شناخته شده تر باشد مثلاً هر جا اسم شخصی مشهور بوده، لقب یا كنیهاش را عنوان نكرده؛ البته از كنیه و لقب و… غافل نبوده و سعی كرده آنچه ذیل لقب و كنیه و… هست آدرس دهد یا بیاورد. به عنوان نمونه چون كنیه حارث بن سعید معروف تر بوده، شرح حالش را در ذیل «ابوفراس الحمدانی» آورده و سایر موارد مثل ماده حرث را به كنیه ارجاع داده است.
5- عنایت كامل دارد كه گاه واژهای ممكن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتیجه این شده كه مطالب و موضوعات متناسبی را هم كه احیاناً در بحار نبوده اضافه فرموده است و از نثر و شعر و… حتی اشعار فارسی هم بهره برده است.
6- تحقیقات و حواشی وی در ریشه های لغات جلوه های گوناگونی دارد نظیر:
الف) ارجاع به ریشه های متناسب و مرتبط یا مترادف كه روشی پیشرفته و كارآمد است.
ب) شرح واژه های پیچیده و غامض و الفاظ نامأنوس، به قدر لازم.
ج) بر روشن شدن ماده یا تكمیل آن، اضافاتی بیان می كند.
د) شرح حال اعلام و شخصیتها را به اجمال یا تفصیل بیان می كند.
ه··) گاهی بر موضوع، پسوند و دنباله هایی را اضافه كرده یا از سایر مصادر ـ به جز بحار ـ نكاتی را اصطیاد و ذكر كرده است تا آنجا كه رنگ موسوعه و مجموعه كاملی را به خود گرفته است.
ز) از آنجا كه محدث قمی خود رجالی متبحری است به ضبط تاریخ موالید و وفیات اشخاص بسیار عنایت داشته و در كنار اعداد، به حروف ابجد هم نوشته تا كمتر اشتباهی رخ دهد مثلاً وفات مرحوم كلینی 329 ق است ولی در نوشتن و… رقم 2 و 3 كه به یكدیگر شبیه هستند، خیلی اشتباه می شوند. ایشان با حروف ابجد و طبق حساب جمل هم همین رقم را چنین ذكر كرده است: «مات ابوجعفر الكُلَینی ببغداد سنة 329 شكط، سنة تناثر النجوم5».
تخصصهای مؤلف
علاوه بر آنچه گذشت برخی از ویژگی های شخص حاج شیخ عباس موجب ماندگاری و كارآمدی و امتیازات ویژه سفینه شده است. وی كه در تاریخ، نقل حدیث، رجال، ادعیه و اذكار و… كاملاً تخصص داشته و در یك سخن، هم محدث و هم آشنا به تاریخ و سیره اهل بیت (ع) و یاران است هنر دیگری دارد كه دیگران از آن محرومند و آن تخصص در گلچین و تلخیص كردن است.
از آن مرحوم 46 اثر تاكنون مكرر منتشر شده كه برخی نظیر مفاتیح الجنان جزو پرتیراژترین و معروف ترین آثارند، 8 كتاب خطی و 12 اثر ناتمام از وی معرفی كرده اند؛ ولی چیره دستی و هنرمندی ایشان در تلخیص است كه جلوهای خاص به سفینه داده و به جز آن كتاب های ذیل را خلاصه كرده است:
1- ذخیرة الأبرار فی منتخب أنیس التجار در آداب تجارت.
2- فیض الغدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر تلخیص بخش غدیر عبقات الانوار علامه بزرگ میرحامد حسین هندی.
3- لُبّ الوسائل إلی تحصیل المسائل یا نقد الوسائل كه اختصاری از هدایة الأمة است.
4- مختصر الأبواب فی السنن و الآداب خلاصه حلیة المتقین علامه مجلسی (ره).
5- المقامات العلیة فی موجبات السعادة الأبدیة خلاصه معراج السعادة مرحوم مولی احمد نراقی.
6- هدایة الأنام إلی وقائع الأیام خلاصه فیض العلام فی عمل الشهور و وقائع الأیام
7- علم الیقین مختصر حق الیقین مرحوم علامه مجلسی (ره)
8- مختصر المجلد الحادی عشر از ج یازدهم بحارالأنوار
9- غایة المرام تلخیص دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا و المنام
محقق سفینة البحار حضرت استاد علی اكبر الهی خراسانی می نویسد:
از مرحوم آیة الله العظمی خویی پرسیدند: اگر مجموع كتابهایتان را بگیرند و بگویند فقط یك كتاب را می توانی برداری، در چنین فرضی، شما چه كتابی را انتخاب می كنی؟
در پاسخ میفرمایند: سفینة البحار را.
علامه عسكری میگوید: «برنامه همیشگی من این است كه در هر سفری دو كتاب بهمراه داشته باشم كه یكی [از آنها] سفینة البحار است.6»
چاپ حاضر
محقق محترم از سالها پیش آرزو داشته كتاب سفینة البحار ـ كه با چاپی قدیمی، نامرغوب و حجری آن هم منطبق با بحار الانوار 25 جلدی و نه 110 جلدی در اختیار مردم بود ـ روزی نو شود و با چاپی نفیس، فنی، مصحح، دقیق و حروفی زیبا و چشمنواز عرضه شود، تا این كه به اهتمام بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، مركز پژوهشها، این مهم به انجام رسید. این كار نه تنها سودمند بلكه ضروری بود و دو عامل این نیاز و ضرورت را تشدید می كرد:
الف) امتیازات این اثر در عرصه جهان فرهنگی معاصر، كه گستردگی معارف را با ظرافت كاری و دقت و تخصصی بودن درآمیخته است.
ب) وضع بد چاپ حجری كه با وجود چاپ جدید بحار می توان گفت دورانش سپری بلكه با پدیداری امكانات فنی جدید چاپ های حجری تداعی گر عصر حجر شده است.
در این چاپ تلاش های فراوانی شده كه برای آگاهی از آنها باید به مقدمه تحقیق مراجعه شود. اجمالاً در این تصحیح، سفینة با چاپ جدید بحار منطبق شده، علاوه بر رموز ابجدی كه مایه مصونیت از اشتباه است، شمارههای عددی نیز آورده شده، و آیات و كلمه های مشكل اعرابگذاری شده، از بهترین نسخه ها برای مقابله استفاده شده؛ از جمله نسخه ای كه پس از چاپ به دست مرحوم مؤلف تصحیح و تحشیه شده است.
متون روایی با بحار و مصادر بحار نیز مقابله شده و در این موارد با 3 گونه مأخذ مقابله و تصحیح شده است؛ احادیث و نقل قولها علاوه بر بحار به مصادر بحار نیز ارجاع شده است.
1- المعجم الفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ج 1، ص 74-75.
2- مقدمه اثر حاضر، ص 21 ؛ به نقل از اعیان الشیعة، ج 7 ص 425.
3- مقدمه اثر حاضر، ص 21؛ به نقل از اعیان الشیعة، ج 3، ص 492.
4- مقدمه سفینة البحار، ص 21، به نقل از الغدیر، ج 1، ص 157.
5- مقدمه سفینة البحار، ص 32-39.
6- مقدمه سفینة البحار، ص 33.
